Karadeniz Tahıl Girişiminin bir yılı

BM Genel Sekreteri António Guterres Rusya, Türkiye ve Ukrayna'nın üzerinde uzlaştığı Karadeniz Tahıl Girişimi’nin neredeyse bir yıldır milyonlarca ton tahıl ve diğer gıda maddesinin Ukrayna limanlarından çıkışına izin vererek küresel gıda güvenliğinde "vazgeçilmez bir rol" oynadığını söyledi.

Bir yılı geride bırakan Karadeniz Tahıl Girişimi Rusya, Türkiye, Ukrayna ve BM yetkililerinden oluşan İstanbul'daki Müşterek Koordinasyon Merkezi (MKM) tarafından yürütülüyor.

Karadeniz Tahıl Girişimi Temmuz 2022'de imzalanmasından bu yana neler başardı?  

Girişimi başlatan anlaşma imzalandığından bu yana Ukrayna'nın Karadeniz'deki üç limanından üç kıtadaki 45 ülkeye 32 milyon tondan fazla gıda ürünü ihraç edildi. 

Girişim sayesinde Ukrayna'nın deniz ihracatının kısmen yeniden başlaması, hayati önem taşıyan gıda ürünlerinin önündeki engelleri kaldırdı ve anlaşmanın imzalanmasından kısa bir süre önce rekor seviyelere ulaşan küresel gıda fiyatlarındaki yükselişin tersine çevrilmesine yardımcı oldu.

BM Gıda ve Tarım Örgütü (FAO) Gıda Fiyat Endeksi geçtiğimiz yıl boyunca aylık bazda istikrarlı bir düşüş kaydederek Mart 2022'deki zirvesine kıyasla yüzde 23'ten fazla geriledi. 

Girişim, Dünya Gıda Programı'nın (WFP) Afganistan, Etiyopya, Kenya, Somali, Sudan ve Yemen'deki ihtiyaç sahibi insanlara yardım etmek için 725 bin tondan fazla buğday taşımasına olanak sağladı.

Ukrayna, 2021'de olduğu gibi 2022'de de WFP'nin buğday tahılının yarısından fazlasını tedarik etti.

Girişim dünya genelindeki milyonlarca aç insana nasıl yardımcı oldu? 

Küresel gıda emtia fiyatları genel olarak düşmüş olsa da, döviz kurları da dahil olmak üzere birçok faktör gıda satın alınabilirliğini ve yerel gıda enflasyonunu etkiliyor. Girişim, Ukrayna'daki gıda maddelerinin küresel tedarik zincirlerine yeniden bağlanmasına yardımcı olarak dünya pazarlarında fiyatların düşmesine katkıda bulundu.

FAO Gıda Fiyat Endeksi, Girişimin başladığı Temmuz 2022'de 140.6 seviyesindeydi. O tarihten bu yana yüzde 11.6 oranında azalarak Haziran 2023'te 122.3 puana geriledi.

Aynı dönemde FAO Tahıl Fiyat Endeksi de, kısmen Girişim sayesinde artan küresel arz sayesinde, 147.3 puandan 126.6 puana düşerek yüzde 14 azaldı.

Karadeniz Girişimi neden devam etmeli? 

Çatışmalardan önce Ukrayna önde gelen tahıl ihracatçılarından biriydi ve ayçiçek yağında dünyanın önde gelen ihracatçısıydı. Üretilen ürünlerin pazarlara engelsiz bir şekilde akmaya devam etmesi ve fiyatların kontrol altına alınmasına yardımcı olması gerekiyor.

Gıda arzının yetersizliği, başta en yoksullar olmak üzere milyonlarca insanın yaşamında zincirleme etkilere yol açıyor, sağlık, eğitim ve sosyal uyum alanlarında bu insanları derinden etkiliyor.

Girişim, hayati önem taşıyan gıda maddelerinin piyasaya kısmen yeniden girmesini sağladı. Ukraynalı çiftçilere üretim ve hasat konusunda bir ölçüde öngörülebilirlik sağladı ve önemli nakliye yollarını yeniden canlandırdı.

Girişim Afrika'daki ve diğer yerlerdeki düşük gelirli ülkelere gıda maddesi tedarik etmeyi mi amaçlıyor? Öncelikli olarak insani mi yoksa ticari mi? 

Karadeniz Girişimi'nin amacı Ukrayna'nın üç deniz limanından yapılan ihracatı kolaylaştırmaktır. Ukrayna'dan gelen mahsuller, nüfusun bir kısmının gıda güvensizliği yaşadığı ülkeler de dahil olmak üzere dünyanın dört bir yanına satılıyor.

Girişimle taşınan kargo işlenebilir ve ilk varış noktalarından yeniden ihraç edilebilir. Girişim ihracatın nereye yapılması gerektiğini belirtmiyor. Ancak zengin ya da fakir herhangi bir ülkeye yapılan ihracat, küresel piyasaları sakinleştirmeye ve gıda fiyat enflasyonunu azaltmaya yardımcı oluyor.

Girişim kapsamında WFP tarafından taşınan malzemeler, insani krizlerde ihtiyaç sahibi insanlara doğrudan destek oluyor WFP, 2021 ve 2022'de küresel buğday ihtiyacının yüzde 50’sini Ukrayna’dan tedarik ederken  . Temmuz 2023 itibariyle yüzde 80'ini Girişim kapsamında Ukrayna'dan tedarik etti.

Girişim ne zaman ve ne kadar süre için yenilenecek? 

Karadeniz Girişimi'nin başlangıçtaki süresi 22 Temmuz 2022'den itibaren 120 gündü. Bu süre 18 Kasım'da tüm taraflarca 120 gün daha uzatıldı.

17 Mart'ta tüm taraflar yenilenmesini kabul etti ancak Rusya sadece 60 günlük bir uzatmayı kabul etti.

Rusya 18 Mayıs'ta anlaşmaya 60 gün daha katılacağını teyit etti. Sonuç olarak anlaşmanın 17 Temmuz'da yenilenmesi öngörülüyor. 

BM, gıdanın Karadeniz rotası kullanılarak güvenli ve uygun maliyetli bir şekilde Ukrayna dışına taşınabilmesi için Girişim'in uygulanmasını ve ihtiyaç duyulduğu sürece uzatılmasını istiyor.

Girişim aracılığıyla yapılan gıda ihracatı son aylarda neden keskin bir düşüş gösterdi?  

Denetimlerin yavaşlaması ve Yuzhny/Pivdennyi limanının Girişimden çıkarılması nedeniyle Girişim aracılığıyla yapılan gıda ihracatı son aylarda önemli ölçüde azaldı.

Ekim 2022'de günlük ortalama 11 denetimle rekor seviyeye ulaşan günlük ortalama, 2023'ün Nisan, Mayıs ve Haziran aylarında 5’in altına düştü.

Aylık ihracat Ekim 2022'de 4,2 milyon ton ile zirve yaparken Mayıs 2023'te sadece 1,3 milyon tona ulaştı.

Amonyak neden ihraç edilmedi?

Amonyak da dahil olmak üzere gübre ihracatı, tarımsal üretim ve gıda güvenliği için kritik öneme sahip. Girişim, amonyak da dahil olmak üzere gübre ihracatı yapılmasını öngörüyor.

BM Genel Sekreteri, küresel gıda güvenliğini desteklemek için gübre ve amonyak arzının artırılmasının önemini vurguluyor. Ancak bugüne kadar Girişim kapsamında herhangi bir gübre veya amonyak ihracatı yapılmadı.

Girişim kapsamında amonyak ihracatı, Rusya'daki Togliatti'den Ukrayna'nın Yuzhny/Pivdennyi limanına giden amonyak boru hattının yeniden faaliyete geçmesine bağlı. Boru hattında 5 Haziran'da hasar meydana geldiği bildirilmişti.

BM sevkiyatları arttırmak için neden daha fazla gemi denetimi talep etmiyor?    

BM, Girişimin etkin bir şekilde uygulanmasını ve devamını destekleme konusundaki kararlılığını sürdürüyor. Ancak, uygulama uzlaşıya dayalı olduğu için tüm tarafların operasyonun temposu üzerinde anlaşması gerekiyor.

Denetimler ortaklaşa yürütülüyor ve tüm taraflar her gemiye hem geliş hem de gidiş seferleri için izin vermektedir. MKM'deki BM ekibi, operasyonel zorlukların üstesinden gelmeye çalışmak için taraflarla birlikte çalışmak ve kolaylaştırmak için orada bulunuyor.

Tarafların temel endişelerini karşılıklı olarak kabul edilebilir bir şekilde ele alacak bir önlemler paketi üzerinde anlaşma sağlamak amacıyla taraflarla üst düzey temaslar devam ediyor.

Girişim nasıl uygulanıyor? Rusya'dan yapılan ihracatlar denetim rejiminden geçmezken Ukrayna'dan yapılan ihracatlar neden denetim rejiminden geçmek zorunda?   

MKM'nin sorumluluğu, tahıl, gıda maddeleri ve amonyak dahil gübre taşıyan ticari gemilerin Ukrayna'nın Odesa, Chornomorsk ve Yuzhny/Pivdennyi limanlarına üç limanına güvenli bir şekilde girip çıkmasını kolaylaştırmak.

MKM aynı zamanda gelen ve giden gemilerde izinsiz kargo veya mürettebat bulunmadığından emin olmak için yapılan denetimlerden de sorumlu. MKM, Girişim kapsamında gemilerin sevkiyatları ve hareketleri hakkında kamuya açık raporlar hazırlıyor.

Karadeniz Tahıl Girişimi Rusya'daki limanlardan yapılan ihracatı ele almıyor.